Veel mensen hebben op dit moment te maken met verlies: verlies van gezondheid, verlies van perspectief, verlies van naasten, verlies van hun baan, verlies van zekerheden. En omgaan met dat verlies is niet altijd gemakkelijk. Ik was blij dat ik de afgelopen tijd met een aantal dierbare collega’s zakelijk mocht nadenken over het thema verlies, en daar ook persoonlijk mijn voordeel mee mocht doen.
Verlies
Er is de afgelopen jaren veel onderzoek gedaan naar verliesverwerking. Alhoewel veel van dit onderzoek zich richt op rouw bij overlijden is het zeker niet alleen dit allerheftigste verlies dat aanleiding geeft tot emoties en reacties. We komen vergelijkbare verliesreacties tegen bij mensen die met totaal andere soorten van verlies te maken hebben. Onderstaand neem ik je graag mee in een overzicht van mogelijke verlies-reacties en verlies-emoties, en in modellen die aangeven hoe je hier het beste mee om kunt gaan.
Modellen
Elisabeth Kübler-Ross
Elisabeth Kübler-Ross was een van de eersten die zich eind jaren zestig bezig hield met verlies, waarbij zij zich vooral richtte op de heftigste verlies-ervaringen, rondom het overlijden. Kübler-Ross is beroemd geworden om haar pionierswerk rond rouwverwerking. Zij was degene die rouw indeelde in vijf verschillende fasen: ontkenning, boosheid, onderhandelen, verdriet/depressie, aanvaarding. De benaming van fasen suggereert een lineair proces, en voor een model is dat wel heel prettig, maar in de praktijk verloopt verwerking van verlies nooit zo lineair.
(met dank aan Bulla.nl voor dit idee)
William Worden
Datzelfde euvel is er bij het model van William Worden, die 4 rouwtaken benoemt: het verlies onder ogen zien; gevoelens en reacties ervaren die volgen op het verlies; aanpassen aan een nieuw leven, en het verlies emotioneel een plaats geven en de draad van het leven weer oppakken.
Margaret Stroebe en Henk Schut
Margaret Stroebe en Henk Schut benoemden rond 2012 het gevaar van dit fasedenken. Zij ontwikkelden een model waarin er aan de ene kant aandacht is voor verliesgerichte activiteiten, zoals rouwarbeid, zich opdringend verlies, verbreken van banden en hechtingen, ontkenning van toekomstmogelijkheden en vermijding van herstelgerichte activiteiten, en aan de andere kant de herstelgerichte activiteiten, zoals aandacht voor verandering, deelnemen aan de veranderende wereld, afleiding, nieuwe dingen doen, ontkennen /vermijden van verdriet en het oppakken van nieuwe rollen en relaties, en waarbij er geen vaste route is.
Wat ik heel mooi vind aan het model van Stroebe en Schut is het idee van het roeien met 2 roeispanen, waarbij de ene spaan staat voor verliesgerichte taken, en de andere spaan voor herstelgerichte taken. Zoals iedereen die wel eens geroeid heeft weet met je beide spanen gebruiken om vooruit te komen.
Roy Martina
Roy Martina ontwikkelde het HEEL model dat zich specifiek richt op omgaan met emoties, en daardoor ook perfect van toepassing is op emoties bij verlies: Herken, Erken, Expressie geven en Loslaten.
Dus niet, zoals we nog wel eens geneigd zijn, de emoties onderdrukken of ontwijken, maar ze eerst even aandacht geven; de ballon die je onder water probeert te duwen komt immers toch steeds wel weer boven.
Maar om emoties te kunnen herkennen is het wel handig om te weten welke emoties en reacties er zoal kunnen zijn bij verlies.
Emoties en reacties
Bij het omgaan met verlies kun je te maken krijgen met allerlei emoties en reacties. Al deze emoties en reacties zijn logisch, en in grote mate zelfs voorspelbaar. Het helpt als je weet dat je deze emotie of reactie ervaart; het is niet vreemd, het is niet fout, het is volstrekt logisch.
Verwarring
Je begint aan van alles, maar werkt het niet af, je vergeet afspraken, bent ongestructureerd, en voelt je voortdurend moe. Je bent rusteloos op zoek. Je bent voortdurend bezig met het verleden, en verlangt er sterk naar terug. herinneringen en het verlangen naar Het verleden zorgt ervoor dat je je voelt leeglopen.
In deze fase is het verstandig om beslissingen uit te stellen, en veel geduld hebben met jezelf.
Ambivalentie
Je kunt ambivalent zijn in gevoel en in gedrag: zowel je verlies koesteren als meester willen zijn van je gevoelens; zowel in het verleden blijven hangen én dóór willen met het leven. Deze innerlijke verdeeldheid is een teken van de worsteling met de realiteit. Het is een willen en een niet-willen, een zoeken-naar en een vluchten-voor. Als je omgaat met verlies begrijp je jezelf vaak niet.
Angst
In omgaan met verlies kun je verschillende angsten tegenkomen; de angst om door te moeten gaan zonder dat wat je bent kwijtgeraakt, de angst om nog meer te verliezen, de angst voor het onbekende.
Boosheid, protest en agressie
Boosheid is een natuurlijke en volstrekt logische reactie op het kwijtraken van iets waardevols. Het kan voor jezelf en voor je omgeving moeilijk zijn, maar boosheid hoort bij verlies, en is een normale en te verwachten reactie. De boosheid kan zich richten op de situatie, op jezelf, op de maatschappij, de politiek, op anderen. Je durft je boosheid wellicht niet eens te erkennen of te uiten. Alleen door de boosheid of wellicht zelfs de agressie te erkennen kun je voorkomen dat deze kan groeien tot bitterheid.
Schuldgevoel
Je kunt je schuldig voelen over het verlies, of er nou wel of niet reëel sprake is van schuld. Schuldgevoel is volstrekt normaal en voorspelbaar. Bij rechtmatige schuldgevoelens is er daadwerkelijk een causaal verband te leggen tussen wat je deed en niet deed en het verlies; maar veel vaker nog is sprake van een onrechtmatig schuldgevoel gaat; er is geen aanwijsbare reden waarom jij schuld zou hebben aan het verlies; en tóch is dat schuldgevoel normaal. Erkenning van dit gevoel is de basis voor heling.
Schaamte
Vaak blijft schaamte verborgen onder uitingen van agressie, opstandigheid of ontkenning. Als je de kans neemt om je schaamte te erkennen, en deze niet weg te rationaliseren, kan dat je bevrijden van de verlammende werking van schaamte.
Depressie en wanhoop
Depressie en wanhoop zijn gevoelens die de meeste mensen verwachten als ze denken aan verlies. Er kan sprake zijn van verdrietig voelen, somber zijn, terneergeslagen voelen, moeilijk kunnen genieten, weinig energie, motivatiegebrek, piekeren, pessimistisch zijn, slachtoffer voelen, huilen, eenzaam zijn, zelfverwijten, et cetera. Al deze reacties zijn normaal en begrijpelijk in het licht van verlies, maar het is simplistisch te denken dat verdriet, depressie of wanhoop de enige emoties zijn bij verlies. Verdriet mag bestaan; luister ernaar, laat het zijn, om te kunnen helen.
Pijnscheuten
De meest karakteristieke trek van verlies zijn de onverwacht en hevige pijnscheuten. Deze komen voor in perioden van angst en pijn. In het begin komen ze frequent voor en na verloop van tijd alleen nog als iets het verlies in de herinnering roept. Het zijn normale reacties. Je hebt het recht om het verlorene hevig te missen.
Dwangmatig overpeinzen
In een poging om te snappen wat er nou eigenlijk gebeurd is kun je voortdurend bezig met nadenken, bijna op een dwangmatig manier. Dit is normaal en noodzakelijk. Je moet het verlies woorden geven; verhalen om stilaan ‘op verhaal’ te komen. Het terugkijken en reconstrueren van gebeurtenissen zorgt ervoor dat je gedeeltelijk weer vat krijgt op het gebeuren. Het wordt enkel een probleem als het je volledig afhoudt van de werkelijkheid, of als het heel veel tijd en energie vraagt, en zelfs nog na geruime tijd het dagelijks leven permanent verstoort.
Vragen naar de zin
Zoeken naar zin en betekenis is een onderdeel van een normaal verliesproces. Waarom ik? Waarom nu? Waarom zo? Sommige vragen kunnen worden beantwoord, andere niet, maar dat betekent niet dat de vraag niet gesteld mag worden. Het is bij verlies noodzakelijk om opnieuw zingeving te vinden. Het stellen van vragen is helpt om geloof te kunnen houden in het leven. Het verwerken bestaat uit het stellen van de vragen, en niet uit het vinden van de antwoorden.
Identificatie
Een manier om het verlorene vast te houden is je ermee te identificeren. Door je te identificeren met het verlorenen kun je positieve aspecten van dat wat verloren is alsnog meenemen naar de toekomst. Identificatie moet niet bedoeld zijn om de werkelijkheid uit het oog te verliezen, maar kan, met realiteitszin, net heel zinvol zijn.
Idealisering
Idealisering houdt in dat je je het verleden zo ideaal voorstelt als het nooit geweest zou kunnen zijn. Idealisering is logisch als tijdelijke emotie; geleidelijk aan neemt de idealisering af en komt er weer een reëel beeld in de plaats. Verwerking betekent immers het herstel van een reëel beeld met zijn positieve en negatieve aspecten.
Relikwieën
Het is volstrekt logisch om in geval van verlies sterk te hechten aan bepaalde voorwerpen die horen bij het verlorene, omdat ze een goed gevoel kunnen geven. Leven temidden van deze relikwieën kan het verwerken van het verlies bevorderen. Alles te snel verwijderen kan het gevoel van veiligheid dat met deze voorwerpen samenhangt wegnemen. Op termijn kan gezocht worden naar andere manieren om de link naar het verleden vast te houden.
Zelfmoordgedachten
De gedachte aan of je nog wel verder wil leven, is een normaal onderdeel van het verwerken van verlies. Het is normaal om te zeggen of te denken dat je niet om zou geven als je ’s morgens niet wakker zou worden. Dit is namelijk niet zozeer een actieve wens om jezelf te doden, als wel een wens om de pijn te doen ophouden. Actief plannen maken en iets ondernemen om een einde aan het leven te maken is niet normaal! Hier is actie en professionele hulp noodzakelijk.
Dromen
Dromen over het verleden is een logische manier waarop verlies tot uiting kan komen. Dromen kunnen een belangrijke rol spelen in de verwerking. Dromen geven je de kans om herinneringen op te roepen, de zin van het verlies te vinden, en onafgewerkte zaken te werken. De inhoud van de dromen weerspiegelt vaak de verschillende fases van het verliesproces.
Veranderingen in sociale relaties
Verlies kan zich uitdrukken in veranderd sociaal gedrag. Je kunt je interesse verliezen in gewone activiteiten, geen initiatief kunnen nemen voor sociale activiteiten, of de energie missen voor sociale relaties, en ontwijkgedrag vertonen in contact met vrienden. Het kan ook precies andersom zijn, waarbij je de neiging hebt om je vast te klampen aan anderen, ze te claimen en je afhankelijk van hen te voelen. Beide reacties zijn volstrekt logisch.
Lichamelijke reacties
Je kunt het lichaam en geest niet scheiden. Ongeveer elk type van lichamelijk symptomen kan een uitdrukking zijn van het verlies.
Tot slot
De grootste gemene deler van dit overzicht is dat allerlei emoties er gewoon bij horen. Het heeft geen zin ze weg te stoppen, er aan voorbij te lopen, ze te onderdrukken, je ervoor te schamen. Ze zíjn er gewoon. En door ze te erkennen, en te accepteren dat ze er zijn, kun je uiteindelijk het verlies op een gezonde manier verwerken. Je zult wellicht niet alle emoties doorlopen, en er bestaan geen vaste tijden voor, maar weet dat ze er kunnen zijn, en weet dat ze, wanner ze er hebben mogen zijn, op termijn steeds beter te hanteren worden.
Bronnen
– Manu Keirse; helpen bij verlies en verdriet
– Brigitte van Goethem; te klein voor groot verdriet
– Elisabeth Kübler Ross; Lessen voor levenden
– Maaike Thieke en Bianca van Leeuwen; systemisch transitiemanagement
– https://bulla.nl/